Zbiornik Racibórz - inwestycja
System ochrony przeciwpowodziowej dorzecza Górnej i Środkowej Odry.
WSTĘP
Istniejący system ochrony przeciwpowodziowej dorzecza Górnej i Środkowej Odry w głównych swych zarysach ukształtowany został w pierwszym trzydziestoleciu naszego wieku. Na system ten, tworzony głównie po powodzi 1903r., a następnie modernizowany i uzupełniany, składa się zabudowa hydrotechniczna w postaci zbiorników retencyjnych, polderów, suchych zbiorników przeciwpowodziowych, kanałów ulgi i wałów przeciwpowodziowych. Powódź w lipcu 1997 r. poddała egzaminowi niewiele zmieniany system ochrony, który w wielu przypadkach okazał się niewystarczający. Większość urządzeń przeciwpowodziowych okazała się niewystarczająca, zwłaszcza w odniesieniu do aglomeracji miejskich zlokalizowanych w Dolinie Odry. Wielkość strat bezpośrednich oszacowano wtedy na 9,24 mld złotych.
Rysunek 1. Dolina rzeki Odry poniżej Raciborza w czasie powodzi z lipca 1997 r
W drugiej połowie 1997 r. zaczęto prace nad "Generalną strategią ochrony przed powodzią dorzecza Górnej i Środkowej Odry po Wielkiej Powodzi Lipcowej 1997 r.. Prace te, zakończone we wrześniu 1998 r. wykazały, że istniejący system nie gwarantuje bezpiecznego przejścia katastrofalnych wód powodziowych, a przeciwdziałać temu można poprzez zwiększenie retencji powodziowej w Dolinie Odry. W 1999 r. w wyniku połączenia Programu ODRA 2006 oraz Programu dla Odry powstał „Program dla Odry 2006”, którego celem jest zbudowanie systemu zintegrowanej gospodarki dorzecza Odry, zapewniającego między innymi zabezpieczenie przeciw powodziowe Doliny Odry. Zarówno w "Generalnej strategii ..." jak również w „Programie dla Odry 2006”, zakłada się, jako podstawę, wybudowanie zbiornika Racibórz na rzece Odrze oraz Kamieniec Ząbkowicki na Nysie Kłodzkiej. Jedynie dzięki uwzględnieniu zbiornika Racibórz, którego oddziaływanie sięgać będzie aż po Wrocław, można w sposób całościowy oddziaływać na gospodarkę wodną rzeki Odry.
Rysunek 2. Centrum Raciborza wraz z fragmentem Odry Miejskiej
Historia prac koncepcyjnych
Nad koncepcją zbiornika zaczęto zastanawiać się ponad 100 lat temu, po przejściu katastrofalnej powodzi w 1880 r. Pierwsze, powstałe do lat 60-tych XX wieku, opracowania zakładały budowę wielozadaniowego zbiornika o objętościach od 290 mln m3 do 695 mln m3. Zakładały one zalanie doliny Odry od Raciborza do Bohumina, na obszarze od 71 km2 do 102 km2. Jednakże skala tych inwestycji okazała się zbyt wielka, aby ją sfinansować w normalnych cyklach realizacyjnych. Dlatego w połowie lat 70-tych, opracowano kolejną wersję rozwiązania przestrzennego i technicznego, która jest obecnie realizowana. Opiera się ona na skojarzeniu etapowej budowy zbiornika z sukcesywnym wyeksploatowaniem kruszywa w obrębie jego przyszłej czaszy. Dzięki takiemu postępowaniu, mającemu znamiona rekultywacji terenów zdewastowanych eksploatacją kruszywa, można maksymalizować pojemność zbiornika równolegle z prowadzeniem pełnej rewaloryzacji terenów rolnych, leśnych i zasiedlonych na jego obrzeżach.
Rysunek 3. Budowla przelewowo-spustowa widok od strony wody dolnej.
Koncepcja ta zakłada budowę dwuczęściowego zbiornika, przystosowanego do żeglugi śródlądowej, w klasie odpowiadającej Kanałowi Odra-Dunaj. Docelowa pojemność całego kompleksu może osiągnąć 350 mln m3, a kształt i pojemność będą wynikać z powierzchni terenu przeznaczonego pod zbiornik oraz zakresu eksploatacji kruszywa i wykorzystania nadkładu.
Wykonane do Wielkiej Powodzi Lipcowej 1997 r. opracowania zakładały budowę wielozadaniowego zbiornika, który miał służyć ochronie przeciwpowodziowej, poprawie warunków żeglugowych, zaopatrzeniu w wodę, energetycznemu wykorzystaniu stopnia piętrzącego i rekreacji.
Dopiero po 1997 r. zrewidowano założenia budowy zbiornika Racibórz, uznając za najważniejszą jego rolę w ochronie przeciwpowodziowej Doliny Odry od Raciborza do Wrocławia. Temu celowi podporządkowana jest obecna koncepcja, zakładająca następujące etapowanie budowy:
Etap I - zrealizowana budowa polderu „Buków” o powierzchni około 8 km2 i pojemności maksymalnej 50 mln m3. Wydanie decyzji o pozwoleniu na użytkowanie nastąpiło z końcem 2000 roku, natomiast trwały jeszcze roboty budowlane które zakończono w IV kwartale 2001r. Polder zapewnia redukcję najwyższych fal powodziowych o 10 - 14%.
Etap II - budowa suchego zbiornika p. powodziowego „Racibórz Dolny” o pojemności 185 mln m3 przy aktualnej topografii terenu. Zbiornik zapewnia redukcję fali powodziowej z 1997r. Q=3120 m3/sek. do wielkości 1538 m3/sek. przy dysponowaniu 48 godzinną prognozą dopływu lub do wielkości około 1800 m3/sek. przy 24 godzinnej prognozie dopływu do zbiornika.
Lokalizacja inwestycji.
Zbiornik Racibórz Dolny mieści się w granicach województwa śląskiego na terenach należących do miasta Raciborza oraz gmin Krzyżanowice, Kornowac, Lubomia i Gorzyce. Ogółem obiekt ten zajmie powierzchnię 2626 ha, na której znajdować będzie się czasza zbiornika, obwałowania, kanał zrzutowy oraz obiekty melioracyjne regulujące stosunki wodne na przyległym terenie. Zbiornik Racibórz Dolny zajmuje tereny od mostu drogowego w Krzyżanowicach, aż za rozgałęzienie rzeki Odry na Odrę Miejską i Kanał Ulgi w Raciborzu. Na obszarze tym znajdują się użytki rolne, lasy, użytki kopalne oraz tereny osiedlowe, tj. wsie Nieboczowy i Ligota Tworkowska zamieszkałe przez ok. 240 rodzin.
Rysunek 4. Rozwidlenie rzeki Odry na Odrę Miejską i Kanał Ulgi w Raciborzu, lokalizacja zapory czołowej.
Rysunek 5. Lokalizacja inwestycji pn. "Zbiornik Racibórz".
Parametry techniczne zbiornika
W ramach budowy suchego zbiornika przeciwpowodziowego Racibórz Dolny zakłada się wykonanie następujących robót:
- 6,0 mln m3 nasypów hydrotechnicznych w zaporze czołowej i prawobrzeżnej zaporze bocznej
- 2,0 mln m3 wykopów pod obiekty oraz wykopów kanału zrzutowego, kanału zasilającego Odrę w dolnym stanowisku oraz przełożenia Psiny
- 55 tys. m3 betonów i żelbetów w budowli upustowej, ubezpieczeniach skarp kanałów, w obiektach melioracyjnych i mostowych
- 60,0 tys. m3 ubezpieczeń kamiennych
- 50,0 tys. m3 kubatury budynków mieszkalnych dla przesiedlonej ludności wraz z przynależną infrastrukturą
- 1,75 tys. ton ścianek stalowych gródz dołów budowlanych i obiektów mostowych
- 675 ton konstrukcji stalowych zamknięć hydrotechnicznych
- 25 km wewnętrznych dróg eksploatacyjnych
Zbiornik zostanie ukształtowany przez wybudowanie zapory czołowej oraz zapór bocznych lewobrzeżnej i prawobrzeżnej, tworzących czaszę zbiornika. W zaporze głównej znajdować będzie się budowla przelewowo-spustowa z zamknięciami regulacyjnymi jak również budowla upustowa do Odry Miejskiej. Wyprowadzony z dolnego stanowiska budowli kanał zrzutowy włączony zostanie do Kanału Ulgi, będącego odgałęzieniem Odry prowadzącym wody po obrzeżach Raciborza.
Tabela 1. Parametry charakteryzujące zapory zbiornika Racibórz Dolny.
Spodziewane efekty pracy zbiornika
Wezbrania do wielkości Q = 1 210 m3/s (przepływ dozwolonyze względów ekologicznych, o prawdopodobieństwie 5% , czyli woda zdarzająca się średnio co dwadzieścia lat) będą przepuszczane przez zbiornik bezpośrednio, bez spiętrzenia. Poza wezbraniami zbiornik nie będzie napełniony (poza akwenami wyrobisk i samej Odry). Zbiornik przeciwpowodziowy Racibórz Dolny umożliwi poprzez budowlę przelewowo- spustową redukcję fal powodziowych. Efekt redukcji fal powodziowych przez zbiornik będzie znaczny i odczuwalny na całej Odrze Środkowej. Redukcji będą podlegały jedynie fale powodziowe o kulminacjach wyższych niż przepływ dozwolony Q = 1 210 m3/s ustalony w raporcie o oddziaływaniu na środowisko dla odcinka Odry poniżej Raciborza. Fale o kulminacji do 2 400 m3/s (jest to przepływ o prawdopodobieństwie przewyższenia 0,2% - zbliżony do miarodajnego) będą przez zbiornik redukowane do poziomu przepływu dozwolonego Q = 1 210 m3/s. Większe fale będą również podlegały znaczącej redukcji. Fala powodziowa zbliżona do katastrofalnej fali z roku 1997 będzie redukowana do 1 538 m3/s, wobec jej kulminacji oszacowanej na 3 120 m3/s.
Wpływ zbiornika na środowisko
Na całej długości na obszarze zbiornika Racibórz Dolny rzeka Odra ma charakter rzeki krętej, płynącej w środkowej części doliny. Odra jest tu uregulowana, lecz pozostawiono zakola i starorzecza. Poziom strat bezpośrednich oszacowano wtedy na 9,24 mld złotych.
Obszary leśne stanowią niewielki odsetek, z jednym większym kompleksem leśnym w rejonie Tworkowa, przylegającym bezpośrednio do rzeki. Poza obszarem inwestycji ciągnie się szeroki pas lasów iglastych, tworząc dobrze wykształcony korytarz ekologiczny. Cały teren jest silnie antropogenicznie przekształcony w wyniku użytkowania rolnego i eksploatacji kruszywa.
W sąsiedztwie zbiornika znajdują się dwa kompleksy stawów objęte ochroną prawną - Rezerwat "Łężczok" i ZPK "Wielikąt". Wraz z zalanymi wyrobiskami pożwirowymi oraz samą rzeką stanowią znaczny odsetek środowisk wodnych w tym rejonie, kształtując decydująco wysokie walory przyrodnicze tego obszaru.
Rysunek 8. Przekrój przez czaszę zbiornika Racibórz Dolny
Rysunek 9. Przykłady środowiska naturalnego w sąsiedztwie rzeki Odry na obszarze planowanego zbiornika
Na omawianym fragmencie Doliny Odry powstaje niezwykle atrakcyjny obszar pod względem przyrodniczym. Dzięki realizacji suchego zbiornika przeciwpowodziowego istnieje możliwość zachowania w dotychczasowym stanie lasu koło Tworkowa oraz starorzeczy. Okresowe zalewanie tych terenów pozwoli zachować ich naturalny stan, a sieć płytkich wyrobisk umożliwi współistnienie zespołów roślinności wodnej oraz zgrupowań ptaków wodnych i wodno-błotnych.
Dodatkowo korzyścią dla środowiska będzie powstanie strefy okresowo zalewanej poprzez wypełnienie zbiornika i tym samym utworzenie przejściowych środowisk wodno-błotnych, zwłaszcza, że nie dojdzie przy tym do koncentracji zanieczyszczeń wód. Natomiast projektowana budowla zrzutowa, z jednym przęsłem bez progu, zapewni swobodne przemieszczanie się ryb.
Z przyrodniczego punktu widzenia suchy zbiornik przy zachowaniu istniejącego koryta Odry jest rozwiązaniem korzystnym, zapewniającym bioróżnorodność i zachowanie naturalnych walorów środowiskowych i krajobrazowych doliny Odry.
Podsumowanie
Dlaczego powinniśmy wybudować zbiornik Racibórz? Dlaczego stanowi bazę "Generalnej strategii..." oraz Programu dla Odry 2006? Odpowiedź jest jedna - tylko ten zbiornik może zapewnić ochronę przeciwpowodziową Górnej i Środkowej Odry. Zgodnie z Programem dla Odry - 2006 uznaje się, że podstawowe zasady profilaktycznej ochrony przeciwpowodziowej obejmują między innymi możliwość zatrzymania wody w dorzeczach rzek poprzez zagwarantowanie dostatecznej retencji w projektowanych polderach i zbiornikach przeciwpowodziowych, dzięki czemu spowolnieniu ulegnie odpływ powierzchniowy do bezpiecznych granic. Jednocześnie należy dążyć do zachowania walorów krajobrazowych i środowiskowych dolin rzecznych. Wszystkie wymienione założenia spełnia zbiornik Racibórz Dolny uwzględniając dodatkowo elementy polityki ekonomicznej, przyczyniając się do rozwoju gospodarczego regionu.
